انگلیس و قرنطینه های بنادر ایرانی
به گزارش وبلاگ وکیل من، دولت روس و انگلیس به دلیل عدم توفیق دولت ایران در کنترل آنها، خود راسا اقدام نموده و به بهانه ایجاد قرنطینه در بنادر و گلوگاه های حساس مالی ایران مسلط شده و در آنجا به نفع خود اعمال نفوذ نماید.
انگلیسی ها یکی از کشور هایی بودند که از دیرباز و از دوران صفویه در تکاپوی تسلط بر خلیج فارس بودند. جرج کرزن این تمایل انگلیس را برای مقابله با تهدید روس ها، به شیواترین صورت ممکن بیان می کند:
اگر روس ها در خلیج فارس دارای بندر شوند و رویای شیرین آن همه میهن پرستانی که میان رود نوا و رود ولگا زیسته اند، تعبیر گردد، این کار باعث خواهد شد که یک عنصر اضطراب و آشفتگی در حیات خلیج (فارس) راه یابد و تعادل ظریفی را که با رنج و زحمت برقرار نموده ایم بر هم زند و تجارتی را که ارزش آن چند میلیون لیره استرلینگ است نابود کند و دوباره لگام از سر شور حرارت ملت هایی بردارد که با هم مخالفند و آماده اند تا به جان هم افتند...
در نظر من اعطای امتیازی به روس ها برای دایر کردن بندری در خلیج فارس از ناحیه هر دولتی که باشد در حکم تحقیر عمومی بریتانیای کبیر و بر هم زدن وضع موجود از روی خودسری و بی بندوباری و به منزله تحریک عمومی به جنگ است...
به همین لحاظ ایجاد قرنطینه در بنادر جنوبی ایران همیشه مورد توجه دول خارجی که در این بنادر منافع اقتصادی و سیاسی داشتند، قرار داشت.
دکتر کولویل جراح ارشد هیات کنندگی بریتانیا در بغداد، نخستین کسی بود که مساله لزوم تاسیس یک مرکز قرنطینه نگهبانی را در دهانه خلیج فارس برای محافظت هندوستان مطرح نمود. این شخص در گزارش رسمی خود به تاریخ پنجم ژوئن 1875 م. خطاب به ژنرال کنسول، این احتیاج را متذکر شده، چنین می گوید:
اگر قرار باشد قرنطینه اجرا گردد باید مراقبت گردد که کمیسیون بین المللی موجود در قسطنطنیه اجازه دخالت در این زمینه را پیدا نکند؛ زیرا من دو بار تحت مقررات قرنطینه این کمیسیون بوده ام و دوست ندارم وقتی که سلامت مردم هندوستان در معرض خطر قرار می گیرد یک بار دیگر با آن نمایش مضحک و خنده دار روبه رو شوم.
به تدریج اقدامات عملی هم در این راستا تحقق یافت و برای اولین بار در مرداد 1287 ه. ق. هنگامی که اپیدمی بسیار شدید طاعون در منطقه خلیج فارس حادث شد، مقامات دولت انگلستان پیشنهاد تاسیس مراکز قرنطینه و اجرای مقررات آن را نمودند و اقدامات خود را در بوشهر شروع کردند.
این قرنطینه ها در پنج ایستگاه بوشهر، محمره، بندرعباس و بندر لنگه به اجرا درآمد و اعضایی از خدمات پزشکی هندوستان کادر این ایستگاه ها را تشکیل داده و زیرنظر یک پزشک در بوشهر، نظارت می شدند. این امر با مخالفت مردم و روحانیون محلی روبرو و عملا منجر به بلوای بزرگی شد. ولی با پشتیبانی مجلس حفظ الصحه و توضیحاتی که داده شد انگلیسی ها به کار خود ادامه دادند.
الگود می نویسد: بیماری وبا به خلیج فارس رسید و موضوع مورد توجه حکومت هندوستان نهاده شد. بندر بوشهر همچنان که انتظار می رفت شهر ناسالمی بود، زیرا از مقررات بهداشتی محروم و از اصول قرنطینه بی بهره بود. شهر و بندر در حال ویرانی و محتاج تعمیرات بود.
محوطه اطراف دیوار های شهر به عنوان مستراح روباز مورد استفاده قرار می گرفت و جریان آب دریا که از شکاف ها و درز های کنار دریا نفوذ می کرد آن را به صورت یک باتلاق بیماری زا در می آورد. تعداد مبتلایان به وبا روز به روز بیشتر می شد.
وحشت و هراس همه جا را فرا گرفته بود و مردم از دست زدن و دفن کردن جسد مردگان خود امتناع می ورزیدند. بانوان انگلیسی وابسته به هیات کنندگی و بعضی از موسسات به جزیره مجاور که باسیدو نام داشت منتقل شدند، ولی خود کننده و پزشک او در شهر ماندند.
پافشاری سفیر بریتانیا در تهران حکومت مرکزی را مجبور ساخت که در این زمینه اقدامی به عمل بیاورد. از جمله به حاکم بوشهر دستور داده شد کلیه لباس های آلوده را بسوزانند، دفن اموات را در خارج شهر به صورت اجباری اجرا کنند و به توصیه های پزشکان خارجی و محلی در زمینه پیشگیری از شیوع بیماری گوش فرا دهند.
نحوه اجرای مقررات قرنطینه در بنادر که در دریا و روی کشتی ها انجام می شد، به این شکل بود که کشتی ها مجبور بودند تا پرچم زرد رنگی بر عرشه خود نصب نموده و وارد لنگرگاه شوند.
آنگاه مسافران وارد قرنطینه شده و به مدت 10 روز نگهداری می شدند. این مدت بعدا به 5 روز کاهش پیدا کرد. یکی از سیاحان خارجی در خصوص نحوه اقامتش در یکی از این ایستگاه های قرنطینه که آن را عالم برزخی نامیده، می نویسد:
ایستگاه قرنطینه ساختمانی است که به شتاب ساخته شده و ناهنجار می کند، اما حقیقتا تمام امکانات لازمه یک اقامت کوتاه و اجباری را دارد. دو ایرانی از کارکنان آن جا بودند. برای مسافران آسیایی، کلبه هایی بود، اما ساختمانی دیگر به جز یک کوره خانه برای از بین بردن البسه طاعون زدگان وجود نداشت. برای فرد اروپایی معاینه پزشک تشریفاتی است، ولی برای مسافر آسیایی، یک مقدار کمتر سطحی است.
مدتی بعد دوباره بیماری طاعون مهلکی بروز کرد و شدت آن همه کشور های مجاور را نگران کرد و کمیسیون مخصوصی برای آنالیز این موضوع تشکیل شد.
دولت انگلیسی هندوستان هم کننده ای را اعزام کرد که در گزارش تلگرافی که به نایب السلطنه هندوستان مخابره کرد نارسایی مقررات و اقدامات دولت ایران را خاطر نشان و افزود که این کار از عهده ایرانیان خارج است گرچه سلامت و امنیت بهداشتی منطقه خلیج فارس برای کشتیرانی جهان مساله مهمی شده بود، ولی دیگر دول اروپایی هم مایل نبودند که انگلیس از راه ایجاد قرنطینه به بسط نفوذ خودش در ایران بپردازد و در این راه کارشکنی و سعی می کردند تا حد ممکن این کار با مشارکت عمومی پیش رود. سفیر امپراتوری اتریش در نامه ای به تاریخ 27 ژوئن 1877 م. در لندن در این باره می نویسد:
دولت ایران تا به امروز هیچ کاری برای جلوگیری از ورود بیماری های واگیر انجام نداده است. اینک چه از نظر انسانی و چه از نظر حفظ زندگی افراد، ضروری است که به این بی اعتنایی در ایران خاتمه داده گردد. ولی چون امید آن نیست که دولت ایران خود پیش قدم گردد، وظیفه سایر دولت های ذی علاقه است که برای فرا دریافت تصمیم های لازم بذل اهتمام کنند.
آنچه دولت امپراتوری بریتانیا درصدد رسیدن به آن است عبارت است از: برقرار کردن خدمات بهداشتی، ولی این کار هرگز به دست دولت ایران انجام نخواهد شد؛ بنابراین باید یک بنیاد بین المللی این وظیفه را تحت نظارت حکومت های خارجی با جدیت تمام به انجام رساند.
این پیشنهاد پس از مطرح شدن مورد توجه کلیه دول ذی نفع نهاده شد و قرار بر این شد که با الگو قرار دادن هیات ناظر بر کانال سوئز و هیات مستقر در قسطنطنیه، چنین هیاتی در ایران تشکیل شده و رئیس آن هم یک نفر ایرانی باشد. قرار شد که در یکی از جزایر دهانه خلیج فارس، محلی برای قرنطینه ایجاد گردد.
دولت ایران از این پیشنهاد به این شرط استقبال کرد که اجرای آن هیچ تعهد اقتصادی برای ایران به وجود نیاورد و با این شرط اجرای آن به انگلیس احاله شد. انگلیس هم تنها تعهد کرد که حقوق مستخدمین خودش را می پردازد و ضروری است که در نحوه اجرای آن از آزادی عمل کاملی برخوردار باشد.
در دوره رضاشاه، اسناد موجود حاکی از آن است که ریاست قرنطینه های بنادر جنوب تا مدت ها همچنان در دست نظامیان انگلیس بود و در اسناد و مکاتبات از اشخاصی همچون کاپیتان رونی، به عنوان رئیس قرنطینه ها نام برده می گردد. البته، دولت ایران از این امر چندان راضی به نظر نمی رسید و سعی می کرد تا با محدود کردن و نظارت بر بودجه قرنطینه های جنوب، برای ماموران انگلیسی اشکال تراشی نماید.
تا آن موقع این گونه مرسوم بود که مبلغی کلی به عنوان بودجه قرنطینه در اختیار مسوولان قرار گیرد و آن ها در خاتمه هر سال اقتصادی صورت هزینه ها را ارائه دهند. اما در دوره رضاشاه صرف بودجه قرنطینه زیر نظر مستقیم اداره اقتصادیه درآمد و در مواردی که در قانون پیش بینی نشده بود، از پرداخت وجه خودداری می شد.
سندی وجود دارد که از مجموعه مکاتبات بین وزارت خارجه ایران با وزیر مختار انگلیس انتخاب شده و نشان می دهد که حقوق زمان مرخصی ماموران و پزشکان انگلیسی شاغل در قرنطینه های بنادر در سال 1306 ه. ش. به بهانه اینکه محل پرداخت این وجه در قوانین پیش بینی نشده است، قطع شده و این امر موجب اعتراض دولت انگلیس شده است. وزارت امور خارجه ایران طی جوابیه نسبتا طولانی به این اعتراض می نویسد:
.. علت خودداری از پرداخت حقوق مزبور این است که هیچ گونه مدرکی برای تادیه آن در دست نیست و اگر سابقا حقوق مرخصی ماموران مشارالیهم پرداخت می شده به واسطه این بوده که بودجه قرنطینه جنوب یک قلم و بدون نظارت ماموران اقتصادیه تادیه می شده بنابراین اگر خودشان مبلغی به عنوان حقوق مرخصی ماموران محسوب و برداشت می کردند دلیل بر استحقاق فعلی آن ها در اخذ حقوق مزبور نخواهد بود ...
نهایتا در خاتمه سال 1306 ه. ش، قرنطینه ها به صورت رسمی از انگلیس تحویل گرفته و تحت نظارت رئیس صحیه جنوب نهاده شد.
روس ها و قرنطینه بنادر
در بنادر آستارا و انزلی هم از سال های حدود 13-1912م. قرنطینه هایی برقرار شد. قرنطینه آستارا تا جنگ جهانی اول برقرار و پس از آن تخریب و از حیز انتفاع ساقط گشت. یک قرنطینه مرزی هم در مرز جلفا برقرار بود و بودجه ای هم برای ساخت قرنطینه ای در مشهدسر (بابلسر) اختصاص یافت که البته هیچ گاه عملی نشد.
در دوره رضاشاه به دلیل وقوع انقلاب اکتبر روسیه و ایجاد تغییرات سیاسی در آن کشور و تیرگی روابط بین دو کشور، ایجاد قرنطینه های شمال، بنا به تقاضای ماموران ایران و با نظارت آن ها انجام می شد. به عنوان مثال، در سال 1314 ه. ش. رئیس گمرکات دشت گرگان به دلیل ورود کشتی های حامل مسافر از بادکوبه و امتداد خط آهن تا بدانجا، احتیاج به احداث یک واحد قرنطینه در این بندر را ضروری می داند.
روس ها در این مورد هم مانند دیگر برخورد های سیاسی خود با ملت های هم جوار، مشی مستبدانه و زورگویانه اتخاذ نموده و رعایت حال مسافران را نمی کردند. همان گونه که ذکر شد ضمن دریافت وجه از مسافران، با آن ها بدرفتاری می نمودند. طبق گزارش سندی، شدت عمل آن ها به حدی بود که حتی از درگیری و کشتار مسافران هم ابا نداشته و در یک مورد دو نفر مکاری (کرایه دهنده چارخاتمه) را به قتل رساندند.
اسنادی وجود دارد که نشان می دهد ماموران قرنطینه رعایت مسائل شرعی را در برخورد با مسافران ننموده و این مساله باعث بروز درگیری در بین مردم و ماموران می شد. در خصوص وبای سال 1309 ه. ق. سندی موجود است که روس ها در قرنطینه های مرزی لابه لای اجساد افراد زنده را هم دفن می کردند.
شرایط قرنطینه انزلی هم مشابه قرنطینه های جنوب بود. برخورد ماموران قرنطینه با مسافران تبعیض آمیز بود و بستگی به شرایط اقتصادی فرد داشت. همین مساله یکی از مهم ترین دلایل عدم موفقیت عملکرد قرنطینه ها و نارضایتی مردم بود. این نارضایتی گاه به حدی شدید و غیر قابل کنترل می شد که اساس قرنطینه را درنوردیده و مسافران خشمگین را ناچار از زد و خورد با ماموران می کرد.
یکی از این مسافران نقل می کند که: براساس دستور پزشک قرنطینه، مسافران بی پول در درون کشتی قرنطینه می شدند، اما به مسافران دارای اتاق در کشتی، اجازه داده می شد تا پیاده شوند و تحت نظارت، در هتل تحت نظر حفاظت نگهبانان اقامت کنند...
در همین حال مسافران از رفتار تبعیض آمیز منزجر شده و قرنطینه سازی را زیر پا گذاشته، با نگهبانان زد و خورد نموده و با باز نمودن راه خود در ساحل، مسیرشان را از راه زمینی ادامه دادند.
پیگیری و اصرار بریتانیا برای حضور موثر در قرنطینه بنادر جنوبی ایران، باعث برانگیخته شدن حس رقابت روسیه شد و آن ها هم برای اینکه از این قافله عقب نمانند، برای اولین بار دو کننده برای مطالعه، به جنوب ایران اعزام کردند. این دو نفر پزشک از کلیه بنادر جنوبی ایران بازدید نموده و پس از بازگشت، یکی از آن ها به نام ویدو موستی، در نامه ای پرده از اغراض دولت خود در این باره برداشت:
.. اکنون نوبت ما رسیده که با استفاده از موقعیت مناسب، رویای مقدس خود را عملی سازیم و در خاور نزدیک هم به دریای آزاد راه یابیم. منظور ما تصرف بندرعباس در خلیج فارس است..
اما نخستین حضور رسمی روس ها در خلیج فارس در تابستان سال 1318 ه. ق. بود که کنسول روس در اصفهان به همراه دو نفر قزاق از راه شیراز وارد بوشهر شد. کننده سیاسی دولت انگلیس در بوشهر بنا به دستور دولتش آن ها را زیر نظر قرار داد.
پس از مدتی که جاسوسان در همه جا کننده مزبور را زیر نظر داشتند، کننده انگلیس قصد آن ها را یافتن جایی در خلیج فارس برای راه اندازی ایستگاه زغال گیری گزارش کرد. دولت انگلیس در پاسخ نوشت:
.. کنسول روس و قزاقانش و همچنین دیگر مسافران روسی که از ورود آن ها در حوالی بندرعباس خبر داده بودید، طلایه یک نیروی نظامی خطرناک دشمن هستند... شما باید مراقب حرکات او و دیگر روس ها در بندر های خلیج فارس باشید. شما یقین داشته باشید که روسیه و فرانسه کارهایشان هماهنگ است.
به همین لحاظ در تمام مدتی که کنسول روس در منطقه خلیج فارس بود به شدت تحت نظر قرار داشت و حتی زمانی که با کشتی به بندر محمره (خرمشهر) رسید، به بهانه اینکه بوشهر آلوده به بیماری طاعون است، او را در قرنطینه نگه داشتند. اعتراض شدید او که این عمل را یک تسویه حساب سیاسی می دانست، باعث شد تا با وساطت شیخ خزعل از طریق یک قایق موتوری به اهواز فرستاده شده و از آنجا مستقیما به اصفهان مراجعه نماید.
او هنگام دیدار با شیخ خزعل گفته بود: روسیه بر سر آن است که دارای بندری در خلیج فارس باشد، اما انگلیس موانعی بر سر این راه قرار می دهد. پست قرنطینه جزایر هرمز و قشم را تاسیس نموده اند تا در آن ها استحکاماتی بسازند، اما روسیه تن به چنین ترتیباتی نمی دهد.
پزشکان شاغل در قرنطینه ها
پزشکان شاغل در قرنطینه ها، بیشترا ملیتی غیر ایرانی داشتند، ولی در دوره رضاشاه سعی بر این بود با تربیت پزشکان ایرانی و جذب تحصیل کردگان ایرانی الاصل خارج از کشور، از نفوذ پزشکان خارجی کاسته شده و امور به ایرانیان واگذار گردد، به این منظور، قوانین قرنطینه ها به صورت نظامنامه ای نوشته و در اختیار کلیه پزشکان ایرانی قرار داده می شد.
به عنوان مثال وزارت معارف در پاسخ استعلام یکی از پزشکان ایرانی الاصل وارد شده به ایران، از قوانین طبی، نامه مفصل نوشته و ضمن اطلاع رسانی از قوانین بهداشتی ایران، درخصوص قرنطینه ها می نویسد:
.. مقررات قرانطین ایران همان مقررات بین المللی است که بر طبق نظامات و تصمیمات شعبه بهداشت جامعه بین الملل تنظیم و معمول به تمام کشور های عضو جامعه بین الملل می باشد از قبیل بازرسی در ناو های وارده به مرز های دریایی کشور و آنالیز نسبت به عده و حال مسافران و اصول بهداشت آن ها و تحقق اینکه مرض کشی نموده اند یا خیر تا احتمالا مرض را از طریق مسافران خود به مرز های کشور سرایت ندهند و برقراری قرنطینه در بنادر و مرز های کشور در مواقعی که امراض ساریه در کشور های همسایه بروز و شیوعی دارد و نگهداری مسافران در قرنطینه با رعایت مقررات مربوطه و ضدعفونی کردن اسباب آن ها و مال التجاره های وارده به کشور...
زمانی که رضا شاه احساس کرد که از نظر فنی، دولت ایران قادر به اداره قرنطینه های جنوب است، سعی کرد تا از نارضایتی مردم از قرنطینه ها و ماموران انگلیسی شاغل در آن ها استفاده نموده و بهانه لازم برای در اختیار دریافت آن ها را به دست آورد. سر دنیس رایت در کتاب خود در خصوص سرنوشت قرنطینه های بنادر جنوب می گوید:
از 1921 میلادی به بعد احساسات ضد انگلیسی به گونه ای شدید دامن زده می شدند تا خطر کوششی استقلال ایران را تداعی کنند و خاتمه در سال 1928 م. رضاشاه مسوولیت اداره قرنطینه های بندری را از انگلیسی ها سلب کرد.
نتیجه گیری
پیچیدگی سیاست دول استعماری در قرون 19 و 20 به حدی بود که نه تنها معادلات سیاسی، بلکه بیشتر جنبه های زندگی فردی و اجتماعی مردم را هم در بر می گرفت.
کوشش دولت انگلیس برای نفوذ هر چه بیشتر در هیات حاکمه ایران که به دلایل مختلف همچون حفظ بازار داخلی ایران، ایجاد کمربندی حفاظتی به دور مستعمره زرخیز هندوستان، جلوگیری از نفوذ روسیه و ممانعت از توسعه طلبی آن ها در رسیدن به آب های گرم خلیج فارس صورت می گرفت، باعث شده بود که در این راستا از هر ابزار و وسیله ای برای پیشبرد اهداف خودشان استفاده کنند.
توسعه نیافتگی دولت قاجار در همه زمینه ها و بی خبری دولتمردان ایران از پیچیدگی معادلات سیاسی به همراه نبود عزمی پایدار در بین آن ها برای تعالی جامعه در جنبه های گوناگون، باعث شده بود که دول سلطه گری همچون روس و انگلیس به راحتی بر مجاری امور مسلط شده و سیاست و اقتصاد و حتی فرهنگ کشور را به سمت وسوی موافق با منویات خود پیش ببرند.
در این میان مشکل بروز بیماری های واگیردار و مهلکی همچون وبا و طاعون که بر تجارت و اقتصاد جوامع اثر مستقیم دارد، بهانه ای بود تا دولت روس و انگلیس به دلیل عدم توفیق دولت ایران در کنترل آنها، خود راسا اقدام نموده و به بهانه ایجاد قرنطینه در بنادر و گلوگاه های حساس اقتصادی ایران مسلط شده و در آنجا به نفع خود اعمال نفوذ نماید.
منبع: فرادید