اصفهان، شهر گنبدهای بی نظیر ایران - وبلاگ وکیل من

به گزارش وبلاگ وکیل من، گنبدهای بی بدیل ایران را در اصفهان می توان دید، شهر گنبدهای فیروزه ای و خاگی، شهر گنبدهای مزین به کاشی و آجر که عالمی از تخیلات ظریف و با صلابت هنر ایرانی را در مساجد به تصویر می کشند، گرچه توسعه ساختمان های بلند، منظر شهر گنبدها را تا حدی مخدوش کرده اما باز هم اصفهان با همه این توسعه های بی سر و ته، شهر گنبدها و مناره هاست.

ایرنا: اصفهان شهر پل ها، شهر گل سرخ، شهر مناره ها و شهر گنبدهاست. نه فقط گنبدهای فیروزه ای، گنبدهای آجری نیز در این شهر صلابت و ابهتی بی تکلف دارند. در گذشته این گنبدها در آبی بی انتهای آسمان اصفهان جلوه ای صد چندان داشتند آنگونه که در توصیف های گردشگران و پژوهشگران فرهنگ ایران یکی از اولین مناظری که آنها در بدو ورودشان به اصفهان به توصیف آن پرداخته اند، منظر بی بدیل گنبدها در میان انبوه درختان باغشهر اصفهان است.

اصفهان از چهارسو، از سر و بن بی امان گسترده شده است و شاید دیگر نتوان گفت که منظر آسمان و دورنمای اصفهان همان تصویری است که روزی اوژن فلاندن فرانسوی یا ارنست هولستر آلمانی توصیف کرده اند؛ اصفهانی که به تعبیر و توصیف آنها در بین بناهای کم ارتفاعش گنبدها برافراشته شده اند و در تابش خورشید می درخشند و رو به شمال جلوه می فروشند. یا آنجا که ژان دیو لافوآ و آبرهام جکسن در چشم انداز اصفهان از قبٌه های فیروزگونی می گویند که با رنگ آبی آسمان رقابت می نمایند.

گنبدهای اصفهان شاخص اند

مرتضی فرشته نژاد از استادان برجسته بازسازی در اصفهان از کسانی است که تمام سال های کاری اش با آثار نفیس میراث فرهنگی اصفهان چون گنبدها عجین بوده است. آنها را رصد کرده و در میراث فرهنگی اصفهان برای حفاظت و پاسداری آنها چه در میدان عمل و چه در میدان مشورت کوشیده است.

فرشته نژاد در این گفت و گو، ابتدا گریزی به طرح جامع اصفهان زد. طرحی که در آن مرحوم سید هادی میرمیران با همکاری کارشناسان کمیسون ماده پنج نقطه نظرهای میراث فرهنگی و شهرسازی ایرانی اسلامی را عنوان کرد و در صورت اجرا می توانست جاذبه ای برای اصفهان باشد. به این معنی که در دروازه های شهر و بلندی ها به سمت گنبدهای اصفهان دید وسیعتری وجود داشته باشد. عاقبت اما آنچه اجرا شد طرح جامع ارتفاعات بود که بر فرم کاسه ای شهر اصفهان در تجدید نظر طرح جامع اصفهان سایه انداخت و چشم انداز گنبدها را از اطراف و ورودی به شهر تحت شعاع قرار داد.

این کارشناس میراث فرهنگی در این باره گفت: گنبدهای اصفهان شاخص اند؛ حتی در زمانی که طرح جامع اصفهان توسط مرحوم میرمیران تهیه شد یکی از دیدگاه هایی که مطرح شد این بود که ورود از هر دروازه ای از اصفهان به طرف گنبدها باشد.

طرح جامع ارتفاعات، سایه بر شهر گنبدها

وی درباره آنچه با ارتفاع دریافت ساختمان ها، دیدگاه و منظرگاه گنبدهای اصفهان را حتی در بلندی های اصفهان تحت شعاع قرار داده است، افزود: در طرح جامع اصفهان فرم کاسه برای اصفهان دیده شده بود. کاسه گودی و جداره ای دارد. در این فرم که قرار بود اصفهان قدیم و ارتفاعاتش حفظ شود خط افقی برای گنبدها و بناهای تاریخی و مناره ها ایجاد کرده بود. همان نمایی از اصفهان که سیاحان در بدو ورود به اصفهان از مناره ها و گنبدها توصیف می کردند.

فرشته نژاد گفت: در تجدید نظر درباره طرح جامع اصفهان طرح جامع ارتفاعات ارائه و اجرا شد که مطابق با آن در جاهایی که نباید ارتفاع بدهند ارتفاع داده شد. این طرح چیزی مثل کچل موفرفری یا سیاه موبور بود! طرحی عوام فریبانه که مسائل عدیده ایجاد کرد. اگر آنها روی فرم کاسه اصفهان که مصوب شده بود مانده بودند اکنون این مسائل را نداشتیم و به حتم این مسائل در آینده خودش را بیشتر نشان می دهد.

اکنون منظر آسمان اصفهان به همراه گنبدهایش با صدها بنای طویل و عظیم خراشیده و مخدوش شده است. سیمای شهر موزه و باغشهر اصفهان در حجم انبوه ساخت و سازها آن جلوه های گذشته را ندارد اما هنوز هم گنبدهای بی نظیر این شهر از گوشه و کنار بلندی ها و ساختمان ها در حالی که تن به تن آبی آسمان می سایند کم و بیش رخ می نمایند.

معماری بومی را مطرح کنید

فرشته نژاد، اصفهان را شهر گنبدهای زیبا خواند اما در عین حال بر این باور است که نباید گنبدهای عجیب و غریب در اصفهان بسازند و معماران باید همان گنبدهای سنتی و جا افتاده معماری بومی را مطرح نمایند نه اینکه به دنبال گنبدهایی تقلیدی از کشورهای دیگر و یا الگوهای من درآوردی بفرایند.

وی در این باره افزود: فرم ها و الگوهای امروزه در گنبدها به برکت مصالح محکم است. در گذشته مصالح آجر، گچ و پوشش کاشی بود و حالا بتون آرمه (بتون مسلح)و مواد بسیار مقاوم امکان ساخت هر فرمی را می دهد تا هرچه می خواهند بسازند اما این فرم ها باید معنی دار باشند.

مدرس پیشین دانشگاه هنر اصفهان با ابراز نگرانی نسبت به بازسازی گنبدهای اصفهان و خدشه ای که به هویت آنها وارد می شود گفت: در طول زمان گنبدها از نظر فرم و زیبایی، ارتفاع و تزیینات متحول شدند و تکامل پیدا کردند. تا اواخر قاجاریه گنبدهایی داشتیم که بسیار ارزشمند بودند و اما اکنون خدشه هایی به آنها وارد شده است که امیدواریم با جدی دریافت علم بازسازی به هویت گنبدهای اصفهان بیشتر از این خدشه ای وارد ننمایند.

عنوان شهر گنبدها برای اصفهان اغراق آمیز نیست و فرشته نژاد نیز آن را تاکید می کند. باید گفت در هر دو دوران پایتختی اصفهان، چه سلجوقی و چه صفوی، دوره ای از تحول و اعتلای گنبدها در معماری ایران بوده است و این شهر گنبدهای بی نظیری را از آن دوران به یادگار دارد.

گنبدهای شهر اصفهان، تبلور ذات ایرانی هنرمند

از اصفهان سلجوقی گنبدهای زیبا و ارزشمندی به یادگار مانده است و گنبدهایی چون گنبد نظام الملک، گنبد تاج الملک و گنبد مسجد برسیان از این جمله اند. فرایند تکامل گنبدها ادامه یافت تا آنکه در دوران صفویه که اصفهان دوباره در مرکز قدرت پادشاهی ایران قرار گرفت، همچنان که معماری به اوج پیشرفت خود در آن روزها می رسید، گنبدها در نهایت آراستگی و زیبایی به اوج کمال و جمال خود رسیدند. گنبد مسجد شاه و گنبد مدرسه چهارباغ از نمونه های کمال یافته گنبد سازی با تزیینات کاشی، یادگار دوران صفویه در شهر اصفهان هستند.

گنبدهای مساجد و بقعه هایی که اصفهان را به شهر گنبدهای فیروزه ای شهره کرده است بیشتر متعلق به دوره صفویه تا دوره قاجاری اند و با کاشیکاری معرٌق آراسته شده اند. در تزیینات این گنبدها هنرمند کاشیکار اصفهان طرح های اسلیمی را که به هزاران تکّه کاشی در آمده است با ظرافت تمام در گرداگرد گنبدها کنار هم می چیند تا نقش یکدستی حاصل شود.

گنبد مسجد جامع عباسی گنبد مدرسه چهارباغ، دو گنبدهای درب امام، گنبد هارون ولات، گنبد مسجد رکن الملک، گنبد مقبره آقا نجفی، گنبد بقه شاهزادگان، گنبد مسجد سید، گنبد بقعه واله، گنبد امامزاده اسماعیل، گنبد تکیه خاتون آبادی و گنبد بقعه میرزا رفیعا نائینی از ادوار مختلف در شمار گنبدهای فیروزه ای اصفهان جای می گیرند.

از نگاه فرشته نژاد گنبدهای اصفهان تبلور ذات ایرانی هنرمند هستند. وی معتقد است آنچه در تناسبات گنبدهای اصفهان خلق شده آن چیزی است که آدمی دوست دارد: هنرمندان ایرانی سادگی سال های ابتدایی ورود اسلام به ایران را رعایت نمی کردند و بلکه فرمی را خلق می کردند که جاذبه داشته باشد.

این کارشناس میراث فرهنگی با اشاره به تزیینات آجری گنبدخانه های سلجوقی چون نظام الملک و تاج المک افزود: در این گنبدخانه ها تزیینات آجر که نماد خاک است را فرم و شکل داده اند و به گونه ای چیده شده اند که آدمی را به طرف آسمان ها و وحدانیت اشارت می دهند.

عالم بی همتا و خیال انگیز گنبدخانه های اصفهان

در آسمان اصفهان این تنها گنبدهای مزین به کاشی نیستند که خودنمایی می نمایند؛ گنبدهای آجری نیز دنیایی دیگر از نقش های انتزاعی، هندسی و گیاهی را در گنبدخانه هایشان دارند. در گشت و گذار در شهر اصفهان، از میدان عتیق تا آن سوتر در شرق، جایی که در دل خود مجموعه ای نفیس از مساجد چون دشتی و برسیان و ازیران دارد، عظمت گنبدهای آجری رهگذران را دعوت به تماشا می کند. در این دعوت بی تکلف، نمای آجری گنبدها شاید شما را به وجد نیاورد اما همان طور که فرشته نژاد تاکید کرد دنیای زیر گنبدخانه هر آینه بیننده را به شگفتی وا می دارد.

ساعت ها باید زیر گنبد خاگی(تخم مرغی) چرخید و در پی زاویه ها و اضلاع گنبدخانه، شمسه های چند پر، نقوش گیاهی و هندسی ها را به نظاره نشست. هنرمند ایرانی در تزیینات آجری زیر گنبدخانه چنان روحی در کالبد اشکال گوناگون آجر از چهار ضلعی ها تا کثیر الظلعی ها دمیده که گویی تخیل جان گرفته است و در فضای ملکوتی گنبدخانه همه از پایین تا راس المرکز گنبد رو به یگانگی آفریدگار هستی نشانه می فرایند.

فرشته نژاد با اشاره به تکامل تدریجی تزیینات از صدر اسلام یادآور شد: در هنر ایرانی ـ اسلامی تصویر نگاری نمی توانستند بنمایند و بنابراین طبیعت را به صورت انتزاعی نشان دادند. نقش اسلیمی ها که در کاشی کاری گنبدها می بینید یا فرم های زیبایی که زیر گنبد مسجد شیخ لطف الله می بینید همه برآمده از هنر اسلامی ایرانی است.

در واقع بنا به گفته های فرشته نژاد این هنر مسلمان ایرانی است که خواسته با هندسی ها طبیعت انتزاعی را خلق کند چرا که محدوده آفرینش های هنری او در مسجد تعیین و محدود است واین دست مایه ای برای بروز خلاقیت او در بوجود آوردن تزیینات بی نظیر شده است. هنری که در آینه اسلام، اقتباس از فرهنگ و میراث کهن ایران دارد و در تزیینات گنبد و گنبدخانه ها شاهکارهای بی نظیری آفریده است.

هنر مسلمان ایرانی در گنبد و گنبدخانه های مزین به کاشی ها باز هم همین روایت را دارد و به تعبیری گنبدخانه های موزون و کاشیکاری شده اصفهان دلگشا و مملو از گل و بوته ها، شمسه ها و گردونه هایی است که همه در کار آفرینش زیبایی از یکدیگر پیشی می گیرند.

گنبد شیخ لطف الله دردانه و جواهر گنبدهای اصفهان

گنبد مسجد شیخ لطف الله یکی از زیباترین گنبدهای این شهر و در واقع دردانه گنبدهای ایران است. تزیینات این گنبد تلفیقی از آجر و کاشی(معقلی) است و اسلیمی های آن در پیکر موزون و متناسبش در بستر رنگ روشن آجرها جلوه ای بی همتا دارد.

فرشته نژاد در توضیح فرایند تکامل تزیینات گنبدها گفت: بعد از آنکه کاشی سازی در اصفهان و در ایران پیشرفت کرد، این هنر در بناهای عبادی و مذهبی کاربرد پیدا کرد. در زمان صفویه که اصفهان به عنوان پایتخت کشور شیعه قدرتمند در مقابل کشور سنی قدرتمند عثمانی مطرح شد، اصفهان بایستی از همه نظر بتواند خودنمایی و ابراز وجود کند.عثمانی مساجد عظیمی مثل ایاصوفیه داشت که البته کلیسا بود و تبدیل به مسجد شد و در ایران هم مسجد جامع عباسی یا مسجد شیخ لطف الله که جواهر اصفهان است را ساختند.

فرشته نژاد افزود: کاشیکاری درگنبد دو منظوره است. منظور اول این است که گنبد کامل عابق شود و منظور دوم تزیینات است و اینکه از نظر بصری توجه نمازگزار به عظیمی و عظمت خداوند باشد.

او رنگ ها را در کاشیکاری گنبدهای مساجد پیوسته و وابسته به این معنی دانست که همه توجه ها به سمت آسمان و ماورا طبیعت سوق داده شود. دیدگاهی که دین اسلام و تشیع آن را دیکته می کند.

وی در ادامه گفت و گو با اشاره به گنبدهای کلیساهای اصفهان افزود: در دوران صفویه چند گنبد مثل گنبد کلیسای بیت اللحم و کلیسای مریم در جلفای اصفهان به پیروی از فرهنگ و حکومت مذهبی سیاسی ایران ساخته شد. مسیحی ها در مورد تصویر سازی و تصویر نگاری هیچ گونه قید و بندی ندارند و صحنه های قیامت را داخل گنبدخانه به تصویر می کشند. از طرفی ارامنه اقلیت بودند و گنبد به عنوان عبادتگاه ساخته می شد بنابراین تزیینی که بخواهد در مقابل تزیینات گنبد مسجد جامع عباسی یا گنبد شیخ لطف الله عرض اندام کند را بکار نبردند و یا اجازه این کار را نداشتند.

به هر روی گنبدها در شهر اصفهان از مساجد و کلیساها تا بقعه های باباها و پیران هم از برون و هم از درون تماشایی و چشم گیراند. چه آنها که سلجوقی اند و تزیینات شان در زیر گنبد خاگی شان در نهایت ظرافت و صلابت است و چه آنهایی که صفویه اند و با کاشیکاری معرق در کمال و شکوه با کاشی آراسته شده اند و یا گنبدخانه کلیساهایی که گالری های بی بدیلی از هنر ارامنه و تزیینات ایرانی اند. اصفهان به واقع شهرموزه ای است که همه جایش دیدنی و شنیدنی است؛ اما شنیدن کی بود مانند دیدن!