آرامگاه فردوسی شکوه معماری و هنر - وبلاگ وکیل من

به گزارش وبلاگ وکیل من، همه خوب می دانیم که فردوسی که بود و با سرایش بزرگترین کتاب اشعار حماسی به زبان پارسی چه خدمتی به ایران و ایرانیان کرد و شاید علت اقبال و رغبت ایرانیان به بازدید از آرامگاه این شاعر شهیر به عنوان دومین جاذبه فرهنگی، تاریخی و هنری کلانشهر مشهد نیز از همین روست.

اشعار فردوسی نه تنها در ایران بلکه در بسیاری از دانشگاههای شناخته شده جهان مانند دانشگاه کمبریج انگلستان و دیگر دانشگاههای اروپایی و آمریکایی مطالعه و تحقیقات و پژوهشهایی در رابطه با آنها انجام شده است.

توس این شهر نام آشنا و قدیمی، آرامگاه شاعر پرآوازه ایران را در خود جای داده است. این آرامگاه در باغی با صفا و زیبا به وسعت 6 و نیم هکتار در 20 کیلومتری شمال شرقی مشهد در مسیری منشعب از جاده مشهد به قوچان واقع شده است.

در میان جمع کثیری از مشتاقان زیارت حضرت امام علی بن موسی الرضا (ع) که جهت ارادت و صفای قلب به خراسان رضوی مشرف می شوند کمتر کسی را می توان یافت که از آرامگاه حکیم ابولقاسم فردوسی و مجموعه های دیدنی اطراف آن همچون موزه فردوسی و سنگهای تراش خورده هفت خوان رستم، بنای هارونیه، ارگ توس، آرامگاه غزالی و مسجد و مدرسه تاریخی متعلق به قرن پنجم هجری دیدن نکند.

* آرامگاهی مملو از هنر و حماسه

آرامگاه حکیم ابوالقاسم فردوسی شاعر بزرگ ایران زمین پیوند دهنده هنر معماری با حماسه سرایی است. خشت خشت بنای این آرامگاه یادآور حماسه، عظمت و استواری شاهنامه و فردوسی است و غنای شاهنامه را تداعی می کند.

اندیشه ساخت آرامگاه برای فردوسی به سال 1305 خورشیدی باز می شود که جمعی از فضلا، اندیشمندان و ایران دوستان تصمیم گرفتند همزمان با کنگره بزرگداشت هزاره فردوسی که قرار بود در سال 1313 برگزار شود آرامگاهی در خور شان این شاعر نامدار بسازند.

* طرحهای گوناگون بنای آرامگاه فردوسی

در سال 1305 خورشیدی به پیشنهاد انجمن آثار ملی ایران مقرر شد همزمان با برگزاری کنگره هزاره فردوسی، بنای آرامگاه این حکیم فرزانه در توس به شیوه ای باشکوه و درخور ساخته و رونمایی شود.

طرح اولیه بنا از سوی مهندس کریم طاهرزاده بهزاد تهیه شد که گفته می شود از فعالان انقلاب مشروطه و ظاهرا نخستین فرد ایرانی بوده که به صورت آکادمیک در رشته معماری در آلمان تحصیل کرده است.

نخستین کار در ساخت بنای آرامگاه، پیدا کردن محل دقیق دفن فردوسی بود که بر اساس اسناد تاریخی از جمله کتاب چهار مقاله نظامی عروضی در سال 540 هجری قمری و نیز با تحقیقات محلی مزار وی در باغ شخصی او در سال 1306 شمسی پیدا شد.

این طرح تا حدودی شبیه به آرامگاه حافظ در شیراز بود با سکویی برای نصب مجسمه بزرگ شاعر بر روی آن و سازه ای ساده و گنبدی که بر روی پایه هایی جای می گرفت.

طرح مرحوم طاهرزاده پذیرفته و عملیات ساخت طرح آغاز شد اما با اجرای سکوی اولیه، عملیات متوقف شد که دلیل آن نیز اعتراض برخی به مطلوب نبودن این طرح عنوان شده است.

پس از آن با اعمال نفوذ تیمورتاش، طراحی بنای آرامگاه فردوسی بهآندره گدار فرانسوی واگذار شد که طرح وی بنایی هرمی شکل شبیه اهرام مصر بر روی سکوی ساخته شده پیشین بود.

طرح گدار اگرچه بر روی همان سکوی ساخته شده از طریق طاهرزاده نصب شده بود اما این طرح هم به دلیل عدم تناسب با سنت معماری و تاریخ ایران، مورد اعتراض اصحاب فرهنگ قرار گرفت و از سوی دیگر پس از ساخت هرم، سقف آن شکست و به همین دلایل، کار متوقف شد.

* بنای کنونی آرامگاه

با شکست طرح گدار، متولیان انجمن آثار ملی ایران دوباره از مهندس طاهرزاده بهزاد خواستند طرحی نو برای ساخت این بنا ارائه دهد.

طرح نو مرحوم طاهرزاده بهزاد شبیه بنای کنونی بود اما از وی خواسته شد آن را به مقبره کوروش در پاسارگاد شبیه تر سازد و در نهایت در سال 1312 خورشیدی طرح نهایی به تصویب رسید و اجرای آن به حسین لرزاده معمار واگذار شد اما وی بدون رعایت محاسبات مهندسی، بنا را ساخت و سال بعد در 20 مهر 1313 این بنا به شکل رسمی با حضور جمعی از بزرگان علم و ادب جهان افتتاح شد.

در این مرحله نیز مهندس طاهرزاده بهزاد مسئول طراحی بنای آرامگاه فردوسی بود. بنابر اطلاعات موجود، مرحوم حسین لرزاده یک مهندس یا معمار به معنای آکادمیک آن نبود بلکه به دلیل استعداد خود در این زمینه به صورت تجربی آموخته هایی داشت و در زمان طراحی و ساخت بیمارستان امام رضا (ع) در مشهد نیز مسئولیت امور بنایی را زیر نظر طاهرزاده بهزاد بر عهده داشت.

فقدان تخصص علمی مرحوم لرزاده سبب شد که در زمان ساخت بنای آرامگاه فردوسی به ملاحظات ظریف و پیچیده و اصول مهندسی و مکانیک خاک توجهی نشود حال آنکه در دشت توس به دلیل همجواری با کشف رود و وجود آبهای زیرسطحی این ملاحظات باید بیشتر مورد توجه قرار می گرفت.

رعایت نکردن این موارد باعث شد بنای آرامگاه فردوسی که سازه ای بسیار سنگین و فاقد هرگونه پی سازی متناسب با حجم و وزن آن بود در مدت اندکی پس از اتمام ساخت، دچار نشست و شکستگی در بخشهای مختلف شود به گونه ای که در طول 30 سال پس از آن بارها نیازمند تعمیر و بازسازی اساسی شد.

این رویه تا جایی پیش رفت که دیگر بازسازیهای متعدد جوابگوی سرعت فرایند تخریبیِ نشست این ساختمان نبود لذا در سال 1343 خورشیدی با تصمیم انجمن آثار ملی کل بنا برچیده شد و دوباره با طراحی و نظارت مرحوم مهندس هوشنگ سیحون و اجرای مهندس گیو جودت با در نظر گرفتن تمام ملاحظات فنی ساخت بنا، آرامگاه فردوسی به شکل ظاهری پیشین ساخته شد.

در این تنو بنا تالاری به مساحت 900 مترمربع در زیربنا ساخته شد و قبر فردوسی از جایگاه پیشین که بر روی سکویی با ارتفاع دو متر قرار داشت به زیرزمین انتقال یافت.

بنای کنونی در سال 1347 خورشیدی افتتاح شد و مهندس سیحون در کنار بازسازی بنای آرامگاه، باغ آرامگاه فردوسی را هم بر اساس الگوی چهارباغ ایرانی از طریق رعایت قرینه سازی و تعبیه آب نماهای متعدد و جویهای آب پیوسته و گسسته در فضای باغ محوطه سازی کرد.

به اهتمام مرحوم سیحون برخی تأسیسات جانبی مورد نیاز از قبیل کتابخانه و ساختمانهای مسکونی هم برای کارکنان و بخشهای اداری در مجموعه باغ آرامگاه فردوسی ایجاد شد.

50 سال از ساخت بنای کنونی و 84 سال از ساخت بنای اولیه آرامگاه فردوسی در توس می گذرد اما همچنان این بنا و هنر معماری به کارگرفته شده در آن خاص محسوب می شود.

* اصلاح یک اشتباه

در مورد نحوه طراحی بنای آرامگاه فردوسی و طراح اصلی آن که مرحوم مهندس کریم طاهرزاده بهزاد است آگاهی های اندکی وجود دارد.

به دلیل طول عمر مرحوم حسین لرزاده که در سن 98 سالگی از جهان رفت و معروفیت وی به خاطر طراحی و ساخت مسجد اعظم قم در بسیاری از سایتها و مراجع اینترنتی از جمله ویکی پدیا به اشتباه طراحی بنای آرامگاه فردوسی به وی منسوب شده است.

ویژگی آرامگاه فردوسی با طراحی نهایی مهندس سیحون، تلفیق معماری ایران باستان و ایران اسلامی است که با اضافه شدن زیرزمین به بنای فعلی نوعی هنر اسلامی - ایرانی را تداعی می کند زیرا در سبک اسلامی، مقبره ها در سرداب قرار می گیرد و سنگ قبر به صورت نمادین نصب می شود که نمونه آن مضجع شریف رضوی است که قبر حضرت امام رضا (ع) هشت متر پایین تر از ضریح واقع شده است اما ظاهر بیرونی آرامگاه کنونی حکیم توس برگرفته از معماری پاسارگاد و تزئینات سرستونهای هخامنشی است.

هم اکنون آرامگاه فردوسی دارای بخش اداری، کتابخانه، سالن غذاخوری، موزه و نیز بقایایی از توس قدیم است و تندیسی از فردوسی به عنوان شاهکار هنری ابوالحسن خان صدیقی از مجسمه سازان مشهور در آن نصب شده است.

در محوطه درون باغ آرامگاه فردوسی، مهدی اخوان ثالث (متولد 1307 و متوفی به 1369) شاعر نامدار معاصر، مشهور به میم. امید به خاک سپرده شده است. پیکر استاد آواز ایران محمدرضا شجریان نیز 19 مهر ماه سال 1399 در جوار مقبره فردوسی به خاک سپرده شد.

در 50 متری بیرون از باغ آرامگاه فردوسی نیز آرامستان شعرای مشهد واقع شده است که در آن شاعران نامدار معاصر از جمله عماد خراسانی، احمد گلچین معانی، احمد کمال پور، محمد قهرمان و عشرت قهرمان به خاک سپرده شده اند.

فردوسی در اوایل قرن چهارم هجری به سال 319 خورشیدی در روستای پاژ از توابع توس خراسان دیده به جهان گشود و در اواخر قرن چهارم هجری به سال 397 خورشیدی در سن 78 سالگی چشم از جهان فرو بست.